นับเป็นพืชสมุนไพรที่อยู่ใกล้ตัวเราๆท่านๆ มากเสียจนหลายคนมองข้ามมันไปอย่างน่าเสียดาย สำหรับ "ขี้เหล็ก" ผักพื้นบ้านไทยแท้ที่มีประโยชน์รอบด้าน ยอดอ่อน ดอกอ่อนนำมาทำอาหารในเมนูแกงต่างๆ 

        สำคัญสุดคือสรรพคุณทางยา เพราะทุกส่วนของต้นมีรสชาติขมจัดอันเป็นประโยชน์ต่อการนำมาบรรเทาหรือยับยั้งโรคได้สารพัด ที่ขึ้นชื่อเรื่องการบำรุงประสาท เป็นยาระบาย ฯลฯ 

        เป็นพรรณไม้ในวงศ์  Caesalpiniaceae ชื่อวิทยาศาสตร์ : Cassia siamea (Lam.)ชื่อสามัญ Thai Copper Pod,Cassod tree ชื่อพื้นเมือง ขี้เหล็ก ขี้เหล็กบ้าน ขี้เหล็กหลวง ขี้เหล็กเผือกขี้เหล็กใหญ่ ขี้เหล็กแก่น ผักจี้ลี้ แมะขี้เหละพะโดะ ยะหา

        ต้น เป็นไม้ขนาดกลางทรงพุ่ม สูง 5-15 เมตร และมักบิดงอ เปลือกสีเทาอมดำ เปลือกแตกเป็นร่องเล็กๆตามยาว แตกกิ่งก้านมาก

        ใบ เป็นใบประกอบแบบขนนก แตกบริเวณกิ่ง เรียงสลับกัน ใบยาวรี 3.5-4 ซม. กว้าง 1.5-2 ซม.แผ่นใบเรียบ ใบอ่อนหรือยอดอ่อนมีสีแดงเรื่อ เมือแก่มีสีเขียวสด 

        ดอก เป็นช่อขนาดใหญ่ ที่ปลายกิ่ง ช่อดอกยาว 20-40 ซม.สีเหลืองเข้ม แต่ละดอกมีกลีบรองดอก 3-4 กลีบ ดอกบานช่วง ก.ค.-ส.ค.บานได้ 2-3 วันจะร่วงหล่น 

        ฝัก แบนยาว ฝักอ่อนสีเขียว ฝักแก่สีน้ำตาลอมดำ ขนาดฝักกว้าง 1.5 ซม. ยาว 15-25 ซม.ในฝักมีเมล็ดเรียงตามความยาว 20-30 เมล็ด รูปร่างรีแบน สีน้ำตาลอมดำ

        ขยายพันธุ์ ปักชำกิ่ง เพาะเมล็ด เติบโตได้ดีในทุกสภาพพื้นดิน ที่ความชื้นปานกลาง แสงแดดเต็มวัน

        ประโยชน์และสรรพคุณ ยอดอ่อน,ใบ,ดอกตูม แก่น รากมีรสขมจัด มีสรรพคุณดังนี้

        ใบ – ช่วยถอนพิษไข้ แก้กระษัย แก้เหน็บชา นิ่ว ขับปัสสาวะ พิษเสมหะ แก้ระดูขาว บำรุงเลือด แก้บวม ดับพิษโลหิต นอนไม่หลับ 

        ดอก – แก้นอนไม่หลับ โรคประสาท หืด แก้รังแค เป็นยาระบาย 

        ฝัก – แก้ไข้ ขับเสมหะ 

        เปลือกฝัก – แก้กระษัย เส้นเอ็นตึง 

        เปลือกต้น – แก้ริดสีดวงทวาร แก้กระษัย 

        กระพี้ – ถอนพิษไข้ แก้กระษัย เส้นเอ็นตึง 

        แก่น – รักษาหนองใน กามโรค แก้แสบตา ช่วยถ่ายพิษ แก้กระษัย ขับโลหิต แก้เหน็บชา 

        ราก – รักษาแผลจากกามโรค แก้ไข้กลับไข้ซ้ำ 

        ทั้งห้า – ดับพิษไข้ ถ่ายพิษกระษัย ถ่ายพิษทั้งปวง 

        วิธีใช้ - เป็นยาระบาย นำดอกตูมขี้เหล็กทั้งอ่อนและแก่ใช้ได้หมด 4-5 กำมือ ต้มกับน้ำพอท่วม ให้เดือดนาน 30 นาที ดื่มก่อนนอนเป็นยาระบาย

               - ช่วยให้นอนหลับ นำใบขี้เหล็กแห้งหนัก 30 กรัม หรือใบสดหนัก 50 กรัม ต้มกับน้ำพอท่วม เอาน้ำอุ่นๆ ดื่มก่อนนอน ช่วยให้นอนหลับดีขึ้น อัลคาลอยด์ในใบขี้เหล็กช่วยระงับประสาท ทำให้หลับง่าย

        คำเตือน - โทษของขี้เหล็ก การกินขี้เหล็กในลักษณะที่นำใบไปตากแห้งแล้วบรรจุเป็นเม็ด อาจทำให้เกิดการเสื่อมและการตายของเซลล์ตับเป็นสาเหตุให้เกิดโรคตับได้ ฉะนั้น การกินอย่างปลอดภัย ต้องเลือกใบตั้งแต่ยอดอ่อนถึงใบขนาดกลาง นำไปต้มให้เดือด เทน้ำทิ้ง 2-3 น้ำ แล้วนำมาปรุงอาหารหรือนำไปทำเป็นยา ซึ่งวิธีนี้จะช่วยฆ่าฤทธิ์และทำลายสารที่เป็นอันตรายต่อตับ และยังช่วยลดความขมอีกด้วย

        แหล่งอ้างอิง : สำนักงานโครงการอนุรักษ์พันธุกรรมพืชอันเนื่องมาจากพระราชดำริ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี,สำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.), www.pharmacy.mahidol.ac.th และวิกิพีเดีย สารานุกรมเสรี