ว่ากันด้วยที่ดิน ส.ป.ก.โดยเฉพาะกับประเด็นคำถามที่เกิดปัญหา สร้างความวุ่นวายเกิดขึ้นในสังคมตลอดระยะเวลากว่า 40 ปีที่ปรากฏเอกสารสิทธิ์ถือครองผืนดินฉบับนี้เกิดขึ้น คือ ประชาชนไม่รู้ว่า ที่ดิน ส.ป.ก.4-01 คืออะไร และ สามารถซื้อขายกันได้หรือไม่ อีกทั้ง หากซื้อขายไม่ได้มีสิทธิฟ้องเรียกเงินและดอกเบี้ยคืนได้หรือไม่
เพื่อประโยชน์ เพื่อความเข้าใจ การปฏิบัติที่ถูกต้องของผู้ครอบครองที่ดินผืนนี้ ทนายกฤษฎา ดวงชอุ่ม และทีมงาน ได้นำรายละเอียดข้อกฏหมาย พร้อมอธิบายความหมาย บอกหลักการ วิธีแก้ ในประเด็นข้างต้นไว้อย่างน่าสนใจ
ความหมายของที่ดิน ส.ป.ก.
ที่ดิน ส.ป.ก.4-01 คือเอกสารสิทธิให้ประชาชนเข้าทำประโยชน์ในเขตปฏิรูปที่ดิน เริ่มขึ้นเมื่อมีพระราชบัญญัติการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรม พ.ศ.2518 มีหลักการสำคัญว่า ที่ดินในเขตปฏิรูปนั้นใช้ทำเกษตรกรรมได้อย่างเดียวเท่านั้น ทำประโยชน์อย่างอื่นไม่ได้ และผู้ครอบครองทำประโยชน์ในที่ดิน ส.ป.ก.4-01 จะต้องมีฐานะยากจน
คำถามประการแรก - ที่ดิน ส.ป.ก.สามารถซื้อขายได้หรือไม่
มีบทบัญญัติตาม พระราชบัญญัติการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรม พ.ศ.2518 ตามมาตรา 39 ให้คำตอบเอาไว้ พร้อมกันนี้ทางทีมงานของทนายกฤษฎาได้อธิบายพร้อมแนบคำพิพากษาศาลฎีกาประกอบ
มาตรา 39 ที่ดินที่บุคคลได้รับสิทธิโดยการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรมจะทําการ แบ่งแยก หรือโอนสิทธิในที่ดินนั้นไปยังผู้อื่นมิได้เว้นแต่เป็นการตกทอดทางมรดกแก่ทายาทโดยธรรม หรือโอนไปยังสถาบันเกษตรกร หรือ ส.ป.ก.เพื่อประโยชน์ในการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรม ทั้งนี้ ให้เป็นไปตามหลักเกณฑ์วิธีการและเงื่อนไขที่กําหนดในกฎกระทรวง
คำพิพากษาศาลฎีกาที่ 2293/2552
พ.ร.บ.การปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรมฯ มาตรา 39 บัญญัติว่า ที่ดินที่บุคคลได้รับสิทธิโดยการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรมจะทำการแบ่งแยก หรือโอนสิทธิในที่ดินนั้นไปยังผู้อื่นมิได้ เว้นแต่เป็นการตกทอดทางมรดกแก่ทายาทโดยธรรมหรือโอนไปยังสถาบันเกษตรกร ฯลฯ ตามบทบัญญัติดังกล่าวเห็นได้ว่า แม้จะมีการซื้อขายที่พิพาทระหว่างโจทก์กับจำเลยกันจริง นิติกรรมระหว่างโจทก์กับจำเลยก็เป็นการต้องห้ามชัดแจ้งโดยกฎหมายย่อมตกเป็นโมฆะตาม ป.พ.พ.มาตรา 150 ในเขตปฏิรูปที่ดิน บุคคลที่มิได้รับจัดสรรจากคณะกรรมการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรมไม่มีสิทธิแย่งการครอบครองจากผู้ที่ได้รับการจัดการ เพราะหากผู้ได้รับการจัดสรรละทิ้งการครอบครองไป การครอบครองจะตกมาเป็นของสำนักงานการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรมอีกครั้ง ซึ่งสำนักงานการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรมมีอำนาจหน้าที่ที่จะจัดสรรให้เกษตรกรที่เหมาะสมต่อไป และ พ.ร.บ.การปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรมฯ มาตรา 37 บัญญัติห้ามมิให้ยกอายุความครอบครองขึ้นเป็นข้อต่อสู้กับสำนักงานการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรมในเรื่องที่ดินหรือสังหาริมทรัพย์ที่สำนักงานการปฏิรูปที่ดินเพื่อเกษตรกรรมได้มาตาม พ.ร.บ.ดังกล่าว
สรุปคือ ที่ดิน ส.ป.ก.ไม่สามารถซื้อขายได้เพราะเป็นนิติกรรมที่ขัดต่อกฎหมายโดยชัดแจ้ง เป็นโมฆะตามประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์มาตรา 150
คำถามประการที่สอง - เมื่อการซื้อขายที่ดิน ส.ป.ก ขัดต่อกฎหมายโดยชัดแจ้งนั้น ผู้จะซื้อมีสิทธิเรียกเงินคืนได้หรือไม่
การซื้อขายที่เป็นโมฆะเพราะวัตถุประสงค์ต้องห้ามชัดแจ้งโดยกฎหมายนั้น ผู้ซื้อมีสิทธิเรียกเงินที่ได้ชำระแก่ผู้ขายหรือไม่ ตามประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์มาตรา 411 บัญญัติว่า “บุคคลใด ได้กระทำการ เพื่อชำระหนี้ เป็นการอันฝ่าฝืน ข้อห้ามตามกฎหมาย หรือ ศีลธรรมอันดี ท่านว่า บุคคลนั้น หาอาจจะ เรียกร้องคืนทรัพย์ได้ไม่.”
คำพิพากษาศาลฎีกาที่ 1876/2542
สัญญาจะซื้อจะขายที่ดินพิพาท (ซึ่งอยู่ในเขตปฏิรูปที่ดิน) ระหว่างโจทก์กับจำเลย มีวัตถุประสงค์เป็นการต้องห้ามชัดแจ้งโดยกฎหมาย ซึ่งตกเป็นโมฆะตาม ป.พ.พ.มาตรา 150 การที่โจทก์ชำระเงินค่าซื้อขายที่ดินพิพาทให้จำเลยย่อมเป็นการชำระหนี้อันเป็นการฝ่าฝืนข้อห้ามตามกฎหมาย กรณีต้องด้วย ป.พ.พ.มาตรา 411 ที่โจทก์ไม่อาจเรียกเงินคืนจากจำเลยฐานลาภมิควรได้ ดังนี้ หนังสือสัญญากู้เงินฉบับพิพาทที่โจทก์ฟ้องเป็นสัญญาที่จำเลยตกลงยอมรับผิดใช้หนี้ซึ่งมีมูลหนี้มาจากการที่โจทก์ได้ชำระหนี้เป็นการอันฝ่าฝืนข้อห้ามตามกฎหมายดังกล่าวย่อมตกเป็นโมฆะด้วย จำเลยจึงไม่ต้องรับผิดชำระเงินพร้อมดอกเบี้ยตามหนังสือสัญญากู้เงินให้แก่โจทก์
สรุปคือ ผู้ซื้อไม่สามารถฟ้องเรียกเงินคืนได้ เพราะเป็นการชำระหนี้โดยฝ่าฝืนกฎหมายโดยชัดแจ้ง ผู้ขายไม่ต้องคืนทรัพย์ตามมาตรา 411
กรณีดังกล่าว จะมีทางแก้เช่นไร ขึ้นอยู่กับข้อเท็จจริงในคดี หากพฤติการณ์และข้อเท็จจริงปรากฎว่าผู้ซื้อไม่ทราบมาก่อนว่าที่ดินดังกล่าวอยู่ในเขตปฏิรูป หรือมีข้อกำหนดห้ามโอน
สรุปทางแก้ไข หากผู้ซื้อไม่ทราบมาก่อนว่าที่ดินดังกล่าวอยู่ในเขตปฏิรูป หรือมีข้อกำหนดห้ามโอน จะไม่เข้ามาตรา 411 ผู้ขายจะต้องคืนเงินที่รับไว้ให้แก่ผู้ซื้อ
ขอบคุณแหล่งที่มาข้อมูล : www.lawyers.in.th/2017/08/09/agricultural-land/